МИЯ ИНСУЛЬТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ГЕОМАГНИТ-ТЕРМИК СИНЕРГИЯ КОНЦЕПЦИЯСИ: ЭСКИ МУАММОГА ЯНГИ ЁНДАШУВ

Mualliflar

  • Нурмамат Худайбергенов тиблиёт фанлари номзоди, доцент, Неврология, психиатрия ва тиблиёт психологияси кафедраси мудири, Урганч Давлат Тиблиёт Институти Author
  • Ибодулла Киличев тиблиёт фанлари доктори, профессор, Неврология, психиатрия ва тиблиёт психологияси кафедраси профессори, Урганч Давлат Тиблиёт Институти Author
  • Зуфар Адамбаев тиблиёт фанлари доктори, профессор, Неврология, психиатрия ва тиблиёт психологияси кафедраси профессори Author

##semicolon##

геомагнит-термик синергия

Abstrak

Мақола инсультларни келтириб чиқувчи омилларни тушуниш учун геомагнит-термик синергия (ГТС) концепциясини тақдим этади. ГТСнинг асосий гояси – ми қон оқимини бузилишига олиб келувчи омилларнинг синергияси: геомагнит фаолликнинг (ГМФ) (вегетатив регуляция бузилиши, вазоспазм) ва экстремал ҳароратнинг (вазоконстрикция/вазодилатация, симпатоадренал система фаоллиги) таъсири тромбоз ва эндотелий шикастланишига олиб келади. Эпидемиологик маълумотлар юқори ГМФ ва кескин ҳарорат ўзгаришлари бирлашганда инсульт хавфи ошишини тасдиқлайди. Тавсиялар орасида хавф индексларини ишлаб чиқиш, шахсийлаштирилган профилактика ва фармакологик протекторларни излаш мавжуд. Концепция геофизика, метеорология ва неврология маълумотларини экологик тиббиёт орқали инсультларнинг глобал бурчини камайтириш учун интеграция қилади.

##submission.citations##

1. Adambaev Z.I., Kilichev I.A., Khudayberganov N.Y. (2025). Combined effect of high temperatures and magnetic storms on stroke development in men in the Aral Sea region // Journal of Neurological and Neurosurgical Research, 1:38–41.

2. Bouchama A., Knochel J.P. (2002). Heat stroke. New England Journal of Medicine, 346(25), 1978-1988.

3. Burch J.B., Reif J.S., Yost M.G., Keefe T.J., Pitrat C.A. (2008). Melatonin metabolism, circadian rhythm, and oxidative stress in humans exposed to 60 Hz magnetic fields. Bioelectromagnetics, 29(5), 359-368.

4. Chen G., Zhang S., Zhang Y., Zhao J., Cao J., et al. (2013). Low temperature and risk of hemorrhagic stroke: a systematic review and meta-analysis. Journal of Stroke and Cerebrovascular Diseases, 22(8), e548-e556.

5. Chen G., Zhang Y., Song Y., Zhao J., Zheng S., et al. (2019). Interactive effects between ambient temperature and geomagnetic activity on emergency admissions for stroke. Science of The Total Environment, 647, 428-435.

6. Cornelissen G., Halberg F., Breus T., Syutkina E.V., Baevsky R., Weydahl A., Watanabe Y., Otsuka K., Siegelova J., Fiser B., Sonkowsky E. (2002). Blood pressure and heart rate circadian rhythms in humans under space weather conditions. Biological Rhythm Research, 33(4), 407-419.

7. Dimitrova S., Stoilova I., Cholakov I. (2004). Influence of geomagnetic disturbances on human physiological parameters. Bioelectromagnetics, 25(6), 498-502.

8. Feigin V.L., Nguyen G., Cercy K., Johnson C.O., Alam T., et al. (2021). Global burden of stroke and risk factors in 188 countries, during 1990–2019: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2019. The Lancet Neurology, 20(10), 795-820.

9. Gurfinkel Y.I., Varela M.E., Ougolnitsky G.A., Breus T.K., Yarovoy B.N. (1995). Biological effects of geomagnetic disturbances: an analysis of the results of space experiments. Advances in Space Research, 16(8), 181-187.

10. Hudayberganov, N. Y., Jabbarov, M. T., & Matyoqubov, M. O. (2017). THE ROLE AND SIGNIFICANCE OF TRANSIENT CEREBRAL CIRCULATION DISORDERS IN THE DEVELOPMENT OF CEREBRAL STROKES IN EMERGENCY NEUROLOGY. ACTUAL PROBLEMS OF MODERN SCIENCE, EDUCATION AND TRAINING IN THE REGION, 2, 131.

11. Keatinge W.R. (2002). Winter mortality and its causes. International Journal of Circumpolar Health, 61(4), 292-299.

12. Kernan W.N., Ovbiagele B., Black H.R., Bravata D.M., Chimowitz M.I., et al. (2014). Guidelines for the prevention of stroke in patients with stroke and transient ischemic attack: a guideline for healthcare professionals from the American Heart Association/American Stroke Association. Stroke, 45(7), 2160-2236.

13. Khudaybergenov N.Y., Adambaev Z.I., Kilichev I.A., Niyazmetov M.R. (2025). Combined influence of high temperature and magnetic storm on the development of strokes in the aral sea region // American Journal of Medicine and Medical Sciences 15(3): 491-495 DOI: 10.5923/j.ajmms.20251503.01

14. Kilichev, I. A., Matyokubov, M. O., Adambaev, Z. I., Khudayberganov, N. Y., & Mirzaeva, N. S. (2023). Register of stroke in the desert-steppe zones of Uzbekistan. In BIO Web of Conferences (Vol. 65, p. 04002). EDP Sciences.

15. Kilichev, I. A., Matyоkubov, M. О., Khudаybergаnov, N. Y., & Adambaev, Z. I. (2013). BRAIN STROKES IN ECOLOGICALLY UNFAVORABLE AREAS OF THE ARAL SEA REGION. Schizophr. Bull, 3, 413-430.

16. Mirdjuraev, E. M., Djabbarov, A. M., Kilichev, I. A., Khudayberganov, N. Y., & Shamuratova, G. B. (2021). Diagnostics and Treatment of Dorsalgia at the Military Servicemen of the Emergency Military Service. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 25(2), 3039-3045.

17. Mitsutake G., Otsuka K., Hayashi D., Cornelissen G., Halberg F. (2004). Geomagnetic activity influences human heart rate variability. Journal of Physiological Anthropology and Applied Human Science, 23(6), 291-293.

18. Neild P.J., Syndercombe-Court D., Keatinge W.R., Donaldson G.C., Mattock M., Caunce M. (1994). Cold-induced increases in erythrocyte count, plasma cholesterol and plasma fibrinogen of elderly people without a comparable rise in protein C or factor X. Clinical Science, 86(1), 43-48.

19. NOAA Space Weather Prediction Center. (2023). Geomagnetic K-index. National Oceanic and Atmospheric Administration. https://www.swpc.noaa.gov/geomagnetic-k-index (Accessed: October 26, 2023).

20. Otajonovich, M. M., Taxirovich, J. M., & Adilbekovich, B. U. (2025). RISK FACTORS FOR CEREBRAL STROKE. ZA'MONAVIY TA'LIM ISLOHOTLARI VA ULARNING AMALIY YECHIMLARI: KONFERENSIYA MATERIALLARI, 1(4), 75-83.

21. Otsuka K., Cornelissen G., Halberg F. (2011). Almost weekly (circaseptan) geomagnetic activity synchronizes with human blood pressure and heart rate. Heart and Vessels, 26(3), 257-263.

22. Palmer S.J., Rycroft M.J., Cermack M. (2006). Possible influence of solar activity on human cardiovascular system. Bioelectromagnetics, 27(5), 395-402.

23. Palmer S.J., Rycroft M.J., Cermack M. (2008). Solar activity and human health: a possible influence of geomagnetic disturbances on the human cardiovascular system. Solar Physics, 248(2), 541-553.

24. Stoupel E., Domarkiene S., Radishauskas R., Bernotiene G., Abramson E., Israelevich P. (2017). Synergy of geomagnetic activity and temperature in the occurrence of stroke. Journal of Stroke and Cerebrovascular Diseases, 26(3), 635-640.

25. Stoupel E., Domarkiene S., Radishauskas R., Bernotiene G., Abramson E., Israelevich P. (2017). Synergy of geomagnetic activity and temperature in the occurrence of stroke. Journal of Stroke and Cerebrovascular Diseases, 26(3), 635-640.

26. Stoupel E., Tishler M., Gabriely A., Shainberg-Siegel A., Kalediene R., et al. (2006). Hospital admissions for stroke and myocardial infarction correlate with geomagnetic activity. Journal of Basic and Clinical Physiology and Pharmacology, 17(3-4), 227-236.

27. Turin T.C., Kita Y., Rumana N., Ichikawa M., Sugihara H., et al. (2017). Stroke seasonality associates with weather conditions in a Japanese population. Journal of Epidemiology, 27(12), 571-577.

28. Vencloviene J., Babarskiene M.R., Radishauskas R., Bernotiene G., Grazuleviciene R., Kapustinskiene V., Tamosiunas A., Stukas R. (2017). Synergistic effect of geomagnetic activity and temperature on ischemic stroke incidence. International Journal of Biometeorology, 61(12), 2151-2160.

29. Vencloviene J., Babarskiene M.R., Radishauskas R., Bernotiene G., Grazuleviciene R., et al. (2013). Geomagnetic activity, hospital admissions for ischemic stroke, and air pollution in Kaunas, Lithuania, 2000–2010. Environmental Research, 126, 1-7.

30. Vencloviene J., Babarskiene M.R., Slapikiene R., Stukas R., Radishauskas R. (2013). The effect of geomagnetic activity on heart rate variability. Journal of Atmospheric and Solar-Terrestrial Physics, 102, 120-125.

31. Wang X., Chen R., Meng G., Ren H., Zhao Z., et al. (2019). The effects of temperature on stroke mortality: a systematic review and meta-analysis. International Journal of Environmental Research and Public Health, 16(15), 2688.

32. Warren-Gash C., Blackburn R., Whitaker H., McMenamin J., Pebody R.G., Hayward A.C., Smeeth L. (2018). Influenza as a trigger for acute myocardial infarction or death from cardiovascular disease: a systematic review. The Lancet Infectious Diseases, 18(10), 1111-1122.

33. Zhadin M.N. (2001). Review of Russian literature on biological action of DC and low-frequency AC magnetic fields. Bioelectromagnetics, 22(1), 27-45.

34. Киличев, И. А., & Худайбергенов, Н. Ю. (2011). Энцефалопатия при железодефицитной анемии. Ургенч.

35. Киличев, И. А., Худайбергенов, Н. Ю., & Адамбаев, З. И. (2018). Цереброваскулярные заболевания в регионе Приаралья. Lambert Academic Publishing, Riga, Latviya.

36. Киличев, И. А., Худойбергенов, Н. Ю., & Адамбаев, З. И. (2015). Мозговые инсульты в экологически неблагоприятных зонах приаралья. NATIONAL JOURNAL OF NEUROLOGY, (8), 33-38.

37. Худайберганов, Н. Ю., Жаббаров, М. Т., & Матёкубов, М. О. (2017). Неврологическая семиотика у больных железодефицитной анемией тяжелой степени. Национальный журнал неврологии, 1(S11), 54-56.

38. Худайбергенов, Н. Ю. (2006). Неврологические проявления при длительно-текущей железодефицитной анемии тяжелой степени. Методические рекомендации.

##submission.downloads##

Nashr qilingan

2025-11-26

##submission.howToCite##

МИЯ ИНСУЛЬТЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИДА ГЕОМАГНИТ-ТЕРМИК СИНЕРГИЯ КОНЦЕПЦИЯСИ: ЭСКИ МУАММОГА ЯНГИ ЁНДАШУВ. (2025). JANUBIY OROL BO‘YI TIBBIYOT JURNALI , 1(4), 312-319. https://jurnal.urgfiltma.uz/index.php/SASRSMJ/article/view/158